Tektonika ploča: tipovi granica
Kao što smo vidjeli u prethodnom članku, litosferske ploče se kreću po astenosferi. Prilikom tog kretanja ploče interagiraju jedna sa drugom, odnosno one se sudaraju, smiču jedna pored druge ili međusobno udaljavaju. Vrsta njihove interakcije definira tip granice između dvije ploče, odnosno tip njihove margine.
Fig. 1. Glavne litosferske ploče Zemljine litosfere sa strelicama koje ukazuju na smijer kretanja pojedinih ploča (karakter interakcije između litosferskih ploča, odnosno tip granice). (izvor: USGS)
Postoji nekoliko načina na koji jedna ploča može interagirati sa drugom što uzrokuje nekoliko tipova granica (margina ploča) između dvije litosferske ploče: divergentni (ploče se kreću jedna od druge), konvergentni (ploča se kreće jedna ka drugoj, tj sudaraju se) i transformni tip granice (jedna ploča se smiče pored druge) (Fig.2.).
Fig 2. Pregled tipova granica između litosferskih ploča. Iz Murck, Barbara Winifred (2001)
Divergentni tip granice
Divergentna margina se može predstaviti kao velika fraktura, tj. sistem fraktura od kojih se litosferne ploče kreću jedna od druge (Fig. 2. i 3.). Divergentni tip granice se može javiti bilo na oceanskoj, bilo na kontinentalnoj kori. Ako je prisutan na oceanskoj kori, onda se ovaj tip granice manifestira kao srednjeoceanski greben (kao što je to slučaj na Atlantiku). Duž ovog grebena dolazi do lučenja novih magmatksih stijena koje se utiskuju u one starije, predhodno izlučene. Na ovaj način oceansko dno se širi i dolazi do kretanje kontinenata. Divergnetni tip granice na kontinentalnoj kori se javlja kao sistem pukotina i rasjeda koje formiraju velike doline, odnosno tzv. strukturu rifta (kao Istočno-Afrički riftni sistem). Duž rifta, dolazi do istanjivanja kontinentalne kore i do odmicanja jednog kontinenta od drugog. Krajnji rezultat „riftovanja“ je formiranje novog oceana (sa pravom oceanskom korom). Primjer ovog slučaja je Crveno more. Znači, prvobitna faza svakog oceana je faza riftovanja.
Za divergentni tip granice je karakteristična vrlo jaka vulkanska i trusna aktivnost.
Fig. 3. Divergentni tip granice: mjesto razdvajanja kontinenata (izvor: Clarke M. and Boyette T.)
Konvergentni tip granice
Ovaj tip granice predstavlja mjesto duž koga se dvije litosferske ploče međusobno sudaraju. S obzirom da postoje oceanski i kontinntalni tip ploča, možemo imati tri tipa interakcije: ocean-ocean, kontinent-kontinent i ocean-kontinent (Fig. 2., 4 i 5).
Ocenanska kora je teža (gušća) od kontinentalne pošto je izgrađena na prvom mjestu od bazaltnih stijena, dok je kontinentalna izgrađena od granitnih stijena. Ovo znači da kada se sudari oceanska kora sa kontinentalnom, oceanska će se kao teža “podvući” ispod kontinenatalne kore. Ovaj proces se naziva subdukcija, a zone gdje se ovaj proces dešava nazivaju se zonama subdukcije. Oceanska ploča se može subdukovati ili ispod kontinentalene ploče (primjer Andi) ili ispod druge oceanske ploče (pimjer Indonezije) (Fig. 5.). Za subdukcione zone karakteristična je snažna vulkanska i trusna aktivnost.
Fig. 4. Alpi: posljedica kolizije Afričke i Evroazijske kontinentalne ploče
Fig. 5. Konvergentni tip granice.
Subdukcija se završava kada se sva oceanska kora konzumira, tj “podvuče” ispod kontinenta. Tada dolazi do sučeljavanja jedne kontinentalne ploče sa drugom kontinentalnom pločom. Ovaj proces se naziva kolizija(Fig. 2. i 5.). Kolizijom dva kontinenta stvaraju se ubrani planinski lanci kao što su Himalaje ili Alpi. Primjer kod nas su Dinaridi, koji čine dio Aplskog orogenog lanca (Fig. 4). Za kolizione zone karakteristična je snažna trusna aktivnost.
Transformni tip granice
Ovaj tip granice je predstavljen velikim frakturama i rasjedima u Zemljinoj litosferi duž kojih se jedna litosferna ploča kreće (smiče) pored druge (Fig. 6.). Primjer ovakog tipa granice je San Andreas rasjed u Kaliforniji duž koga se smiče Pacifička ploča pored Sjeverno-Američke ploče. Ovaj tip granice prate vrlo intenzivni potresi.
Fig. 6. Transformi tip granice između litosferskih ploča. Iz McGraw-Hill (2001)
Pregled svih tipova granica između litosfernih ploča. (izvor: USGS)
Litosferske ploče se kreću sporo u odnosu na ljudski životni vijek. Brzina kretanja ploča je od 1 do 10 cm godišnje. Sofisticiranom tehnologijom (baziranom, prije svega, na super-osjetljivim GPS uređajima) moguće i direktno zabilježiti i izmjeriti iznos (brzine) kretanje ploča.
Bibliografija:
McGraw-Hill (2001), Earth Science: Geology, the Environment, and the Universe, Student Edition, 970pp. McGraw-Hill/Glencoe
Moores E. M. andTwiss R. J. (1995), Tectonics, 415pp. W. H. Freeman
Murck, Barbara Winifred (2001), Geology: A Self-teaching Guide Wiley Self-teaching Guides. John Wiley & Sons, Inc. (US)
